جامعه اطلاعاتی ابزار جهانی شدن و توسعه
عصرحاضر را باید تلفیقی ازارتباطات و اطلاعات دانست. عصری که بشر در آن بیش از گذشته خود را نیازمند به داشتن اطلاعات و برقراری ارتباط برای کسب اطلاعات مورد نیاز می باشد.امروزه با در اختیارداشتن فناوری اطلاعاتی و ارتباطی مختلف و پیشرفته، امکان برقراری سریع ارتباط و تبادل سریع اطلاعات بیش از پیش میسر گردیده است.
مقدمه
افراد در هر کجا که باشند می توانند آخرین اطلاعات مورد نیاز خود را در هر زمینه ای دریافت کنند. تردیدی دراین واقعیت نمی توان داشت که جهان درحالت خیز تازه یی به سمت یک تحول دوران ساز است. جانمایه این تحول در حوزه اطلاع رسانی و دانایی استقرار یافته است.
در حقیقت فناوری اطلاعات به عنوان موتور محرکی در نظر گرفته شده است که ضمن به حرکت درآوردن چرخ های شغلی و استخدامی، سبب رشد و پویایی اقتصاد جامعه و ایجاد نوع جدیدی از اقتصاد می شود. اقتصاد دنیای امروز بر پایه نوآوری، خلاقیت و استفاده از دانش به ویژه دانش اطلاعات و ارتباطات استوار است. چنین اقتصادی را اقتصاد مبتنی بر دانش یا اقتصاد دانش محور می گویند.
تعریف جامعه اطلاعاتی
همواره بحث جامعه اطلاعاتی با بحث‌های جامعه فوق مدرن، جامعه پست مدرن و جامعه فراصنعتی قرین بوده و با توجه به رشد تکنولوژی ارتباطات و نیز اهمیت و ارزش اطلاعات ابعاد این بحث روز بروز گسترده تر و جدی تر شده است.
جامعه‌ای که در آن کیفیت زندگی، همانند چشم‌اندازهای تحول اجتماعی و توسعه اقتصادی، به میزان رو به تزایدی به اطلاعات و بهره‌برداری از آن وابسته شده، جامعه اطلاعاتی می‌گویند.
همان‌طور که خون مهمترین عنصر حیات انسان است اطلاعات نیز خون جامعه اطلاعاتی محسوب می شود چون در جهان هستی همه چیز در حال تغییر و تحول است. شتاب افزایش اطلاعات در جامعه اطلاعاتی، شتابی تند شونده است که توقف و کندی در آن راه ندارد زیرا در غیر این صورت جامعه از حرکت ایستاده و خواهد مرد.
جامعه اطلاعاتی، جامعه‌ای بدون مرز است که انسان‌ها می‌توانند صرف نظر از نژاد، ملیت، زبان، مذهب و هر اختلاف دیگری با یکدیگر تعامل کنند لذا این جامعه فراملیتی و بین المللی است. سازمان‌هایی مانند سازمان ملل، سازمان حقوق بشر، پزشکان بدون مرز، سازمان حمایت از کودکان و دیگر سازمان های غیردولتی (NGO) را می‌توانیم نمونه‌هایی ابتدایی از جامعه جهانی بدانیم. در خانواده جهانی، اصل بر تکامل شخصیت و شکوفایی استعداد‌های انسان است به عبارت دقیق‌تر، انسان سالاری محور این جامعه است.
در بررسی استانداردهای جامعه اطلاعاتی می بینیم که الگوهای زندگی عادی و شغلی، اوقات فراغت، نظام آموزشی، اطلاع رسانی و عرصه داد و ستد مشخصاً از توسعه و پیشرفت اطلاعات و دانش فنی توزیع و تولید آن متاثر است. کارشناسان این تحولات را نشات گرفته از رشد فزاینده تولید انبوه اطلاعات در طیف گسترده و فراوانی رسانه های جمعی که اکثر آنها نیز به صورت الکترونیکی ظهور می یابد می دانند. کارشناسان جامعه اطلاعاتی را جامعه ای می دانند که در آن ارتباطات، عامل انتقال دهنده واقعی برای ایجاد تغییر و تحول در هر فرد به منظور دستیابی عملی به اطلاعات است.
تعاریف و تقسیم بندی‌های دیگری نیز می‌توان برای جامعه اطلاعات یافت بعنوان مثال وبستر (F.Webster) نویسنده کتاب نظریه‌های جامعه اطلاعاتی پنج تعریف را که هر کدام معیاری برای تشخیص جامعه نو عرضه می‌کنند ارائه نموده است که عبارتند از:
-
در تعریف تکنولوژیک از جامعه اطلاعات بر جوهر انگاری برای تکنولوژی ارتباطات (hypostatization) تاکید شده است. وبستر تعریف تکنولوژیک از جامعه اطلاعات را بیشتر مورد توجه قرار داده و به نقد آن پرداخته است. بعنوان مثال اینکه چگونه ممکن است چیزی را به عنوان پدیده‌ای غیراجتماعی (تکنولوژیک) مدنظر قراردهیم و سپس بگوئیم دنیای اجتماعی را تعریف می‌کند؟ او همچنین پارادوکس‌های تعریف مبتنی بر تکنولوژی از جامعه اطلاعاتی را یادآور شده است. مثل اینکه ما به چه مقدار تکنولوژی اطلاعات نیازمندیم تا یک جامعه اطلاعاتی مشخص شود؟
-
در تعریف اقتصادی از جامعه اطلاعاتی به اقتصاد اطلاعات توجه شده است. فریتز مچلوپ (Fritz Machlup) نظریه پرداز اقتصاد اطلاعاتی 5 گروه صنعتی عمده را مشخص کرد که عبارت بودند از:
-
آموزش و پرورش (مدارس، کتابخانه‌ها، دانشکده‌ها و…)
-
رسانه‌های ارتباطی (رادیو، تلویزیون، تبلیغات بازرگانی و…)
-
ماشین‌های اطلاعاتی (تجهیزات رایانه‌ای، ابزارهای موسیقی و…)
-
سایر فعالیتهای اطلاعات (پژوهش و توسعه، فعالیتهای عام المنفعه و…)
کار با این نوع از مقولات، این امکان را فراهم می‌آورد که برای هر یک از آنها ارزشی اقتصادی قائل شده به مبحث سهم هر یک در تولید ناخالص ملی (GNP) وارد شویم. اگر این روند به عنوان بخشی از افزایش تولید ناخالص ملی به شمار آید پس شاید بتوان ادعای ظهور اقتصاد اطلاعات را در طول زمان مطرح کرد.
-
یکی از معیارهای متداول در اعلام ظهور جامعه اطلاعات، معیاری است که بر مسئله تغییرات شغلی متمرکز می‌شود. به سادگی گفته می‌شود از هنگامی که مشاغل اطلاعاتی به وجه غالب در میان مشاغل موجود تبدیل می‌شوند، ما به جامعه اطلاعات دست می‌یابیم. یعنی از زمانی که تعداد کارکنان ادارات، آموزگاران، قضات و هنرپیشگان بر تعداد معدنچیان، فلزکاران، کارگران بنادر و کارگران ساختمانی فزونی گرفته‌اند جامعه اطلاعات فرا رسیده است.
-
در تعریف مکانی از جامعه اطلاعات، تاکید عمده بر روی شبکه‌های اطلاعاتی‌ای است که مکانهای جغرافیایی را به یکدیگر پیوند می‌دهند و در نتیجه آثار شگفت انگیزی بر سازمان زمان و مکان دارند. این موضوع که چرا حجم و سرعت بیشتر جریان اطلاعاتی باید ما را وادارد تا به وجود گونه جدیدی از جامعه بیندیشیم توجه ما را به دل مشغولی خاص جغرافی دانان به مکان جلب می‌کند. همه چیز در مکانهای ویژه و زمانهای خاص رخ می‌دهد، اما ویژگیهای مکان و زمان با اختراع جامعه شبکه‌ای دگرگون شده است. زمان و مکان به مدد تکنولوژی ارتباطات و گسترش شبکه‌های اطلاع رسانی منقبض شده‌اند. این (منقبض کردن زمان/ فضا) بنابر گفته آنتونی گیدنز، برای شرکتها، دولتها و حتی افراد، گزینه‌هایی را که تا کنون دست نیافتنی بوده‌اند فراهم می‌کند.
-
تصور نهائی از جامعه اطلاعات، شاید با کمترین محاسبه به سادگی مورد تایید قرار گرفته باشد. هر یک از ما با توجه به وضع زندگی روزمره خود متوجه شده‌ایم که از نظر حجم اطلاعات در گردش، افزایش شگفت آوری رخ داده است. تعداد کانالهای رادیو و تلویزیون افزایش یافته و 24 ساعته شده اند. ماهواره‌ها با قدرت دریافت هزاران کانال تلویزیون در اغلب خانه‌ها حضور دارد. ویدئو، کامپیوتر و اینترنت درب منازل را کوبیده‌اند و وارد اغلب منازل شده‌اند. همه اینها بر این حقیقت گواهی دارند که ما در جامعه‌ای سرشار از رسانه‌ها سکونت داریم، اما خصیصه‌های اطلاعاتی دنیای امروز، از آن چیزی که فهرست کردن صرف چند سیستم رسانه‌ای مانند تلویزیون، رادیو و امثالهم آن را نشان دهد کاملا نافذتر است.
این نوع فهرست بندی‌ها صرفا به ما می‌فهمانند که رسانه‌های مدرن ما را در بر گرفته‌اند. در حالی که موضوع مهم برای ما پیامهایی است که آنها منتشر می‌کنند و اینکه ما به آنها پاسخ می‌دهیم یا آنها را نادیده می‌گیریم. در حقیقت محیط اطلاعاتی به مقدار زیادی از ما معنا می‌گیرد و توسط ما ساخته می‌شود و نه آنچه که این نظریه ها توصیف می کنند
زیر ساخت پیشرفته اطلاعاتی و ارتباطی
مهمترین ویژگی جامعه اطلاعاتی وجود یک زیرساخت پیشرفته اطلاعاتی و ارتباطی است که باید در خدمت تحقق هدفهای کل نظام اجتماعی در همه ابعاد آن باشد. هم اکنون در حوزه جامعه اطلاعاتی اقتصاد دانایی شکل گرفته است و این زیرساخت پیشرفته ICT به بهترین وجه می‌تواند هدفهای اقتصاد دانایی را محقق کند.
-
محورهای اقتصاد دانایی
زیرساخت پیشرفته ICT: همانگونه که رشد و پیشرفت بشر در دانش ها و علوم مختلف موجبات توسعه توانمندی او را در تولید فناوریهای نو فراهم آورده و همچنین توسعه فناوریها نیز به رشد و توسعه دانش و اطلاعات کمک کرده ضعفها و مشکلات و نقص های موجود در گسترش دانش و اطلاعات نیز با کمبودهای ناشی از عدم رشد مناسب فناورهای ارتباطی ارتباط مستقیم و تنگاتنگی دارد.
سرمایه انسانی: باید به عامل انسانی در پیشرفت های علمی توجه کرد. عمدتاً هنگامی که سخن از ضرورت و توجه به تحقیق و پژوهش علمی می شود ، ذهن برنامه ریزان متوجه افزایش امکانات و اختصاص بودجه های بیشتر به بخش تحقیق و پژوهش می شود و نیروی انسانی شاغل در بخش های پژوهشی و ارتقای کیفیت نیروی انسانی کمتر مورد توجه قرار می گیرد. این درحالی است که شرط اولیه و اساسی برای افزایش قابلیت و توانایی تولید علم و نوآوری اطلاعاتی ، نیروی انسانی است.
پژوهش و توسعه: صرف هزینه های موردنیاز برای تولید و اشاعه اطلاعات علمی. سرمایه گذاری دربخش تحقیقات، سرمایه گذاری درحوزه یی است که درکوتاه مدت بازدهی ندارد و بازگشت سرمایه دراین حوزه با سایر حوزه ها قابل قیاس نیست. این واقعیت سبب می شود که صرف هزینه برای تولید اطلاعات علمی مقرون به صرفه قلمداد نشود و بخش های مختلف کشور به خریداری اطلاعات علمی روی آورند. اما باید در نظر داشت که استوانه اصلی قدرت درجهان پیش رو برحد توانایی تولید اطلاعات علمی استوار است و از این رو صرف هزینه برای تولید اطلاعات علمی یک فرصت بیرون از محاسبات روزمره اقتصادی است.
به محض شکل گیری زیرساخت پیشرفته ICT ، امکانات و فرصت‌هایی پدید می‌آید که تمام بخش‌ها و عناصر جامعه را وامیدارد برای بهره‌گیری از آن یک فرایند تحول بنیادین را طی کنند. این فرایند جامعه را به سمتی سوق خواهد داد که بسیاری از مولفه‌هایش با جامعه متعارفی که ما می‌شناسیم متفاوت است. این‌گونه است که جامعه اطلاعاتی شکل می‌گیرد و به‌تدریج به سمتی می‌رودکه مهمترین فعالیتهای اجتماعی انسان نظیر کار، تولید، خرید، فروش و معاشرت، آموزش و پژوهش و ... ازمحیط‌های فیزیکی به عرصه های دیجیتال منتقل می‌شوند.
به این ترتیب، برای فایق آمدن به معضل و معضلاتی که می تواند در آینده خود را نشان دهد، برخورداری از سازوکار های بنیادی برای تقویت بنیه های علمی ـ فن آورانه و ایجاد زیرساخت های اساسی اطلاعاتی و ارتباطاتی برای ممالک روبه توسعه ضرورتی است انکارناپذیر. این کشورها چنانچه بخواهند در توازن جدید جهانی عهده دار نقش درخور بوده و تماشاچی صحنه نباشند باید به فعالیتهای سترگ در زمینه های علمی ـ فن آوری دست زنند. برای این امر، باید دانسته شود که بالقوگی های نظام های علمی اطلاعاتی منابع راهبردی هستند که بایستی به دقت ایجاد و به کار گرفته شوند و چنان تنظیم گردند که توانایی کمک رسانی به توسعه را داشته باشند. جدی انگاشتن علم، فن آوری و اطلاع رسانی نوین در کنار پرداختن به فعالیتهای پژوهشی، مسأله یی اساسی و تعیین کننده برای کشورهای توسعه نیافته است. به قول پروفسور عبدالسلام «ما در جهان سوم، دانش و فن آوری را به هیچ وجه جدی نمی گیریم. حرفه ی دانش و فن آوری مبتنی بر علم در جنوب از قوام زیادی برخوردار نیست و اعتبار حرفه یی اندکی دارد» (9) برهمین اساس نیز برای بهره مند شدن از کاربردهای علم و اطلاع رسانی در کشورهای توسعه نیافته، راهبردهای بلندمدت چند بعدی و متمرکز به تمام جنبه های فرآیند نوآوری از آموزش ابتدایی عمومی تا آموزش دانشمندان، مهندسان و مدیران، از ساختن توانایی تحقیق و توسعه تا بسیج گروههای تحقیقاتی برای برخورد کردن با مسائل عمده ی ملی، لازم و ضروری است. کشورهای در حال توسعه چنانچه بتوانند به تحقق این امر همت گمارند، می توانند به آینده خوش بین باشند. در غیر این صورت عقب افتادن از فاصله ی شتابان پیشرفت نوین جهانی در سایه گسترش تکنولوژیهای اطلاع رسانی، تاوان غیرقابل جبرانی در پی خواهد داشت.
باید گفت که بستر سازی مطلوب برای توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در ساختار سازمانی نیازمند شناخت کافی و نگرش مثبت مدیران به ضرورتهای حضور این پدیده در روند فعالیتهای سازمان است. با وجود این، شناخت یک مدیر در ابتدای پروسه بستر سازی فناوری اطلاعات و ارتباطات در سازمان خود باید آیین نامه ها و قوانین درون سازمانی را تهیه، آزمایش و ابلاغ کند. این آیین نامه های اجرایی فناوری اطلاعات و ارتباطات در سازمان می باید با استانداردهای تعیین شده از جانب مراجع ذیصلاح و نیازهای سازمانی هماهنگ و همساز باشند. با توجه به اهمیت نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات در توسعه و گسترش فرایندهای سازمانی هر مدیر پیشرو و آینده نگر ناگزیر از انجام زمینه سازی های لازم و انجام مشاوره های علمی و فنی با صاحبان دانش فناوری اطلاعات و ارتباطات است. برای باقی ماندن مدیران در عرصه رقابتهای اقتصادی و حتی ربودن گوی سبقت از دیگران باید ابزارها و لوازم مختلف اطلاعاتی و ارتباطی با دیدی روشن و گاهی کامل از نیاز های سازمان تا مین و راه اندازی شوند.
آموزش الکترونیک
در جامعه اطلاعاتی مقوله آموزش هم باید متحول شود یعنی به سمت آموزش الکترونیک هدایت شود. آموزش الکترونیکی نوع جدید از آموزش و مبتنی بر فناوری است که در آن نیازی به حضور دانشجویان در کلاسهای برنامه ریزی شده نیست. به عبارتی این نوع آموزش استفاده از اینترنت برای یادگیری می باشد که از طریق ارتباطات اینترنتی و مرورگر در هر زمان و یا مکانی می توان به این مقصود دست یافت.
مفاد آموزشی در آموزش الکترونیکی با آموزش سنتی متفاوت است، بطوری که در آموزش الکترونیکی 40 تا 50 درصد متن آموزشی از طریق استاد و بقیه درس از طریق همکاری و ارتباط مستمر دانشجویان تعیین و تدوین می‌شود.
گسترش اینترنت
جامعه اطلاعاتی همزمان با توسعه و گسترش اینترنت شکل گرفته است. شبکه جهانی ارتباطات و اطلاعات به هم پیوسته که نماد آشکار و آشنای آن اینترنت است و به سرعت و پرتوان دارد همه ابعاد زندگی بشر را دگرگون می‌سازد.یعنی درواقع این اینترنت است که عرصه‌های حضوردر دنیای دیجیتال را فراهم آورده است . در این عرصه‌ها، فن آوری دیجیتال قاعده خود را حاکم کرده است ومی‌کند؛ آن هم قاعده‌ای متفاوت با قواعد مرسوم انقلاب دیجیتال که محصول تعامل پیچیده ترکیبی از علوم و فن آوری‌ها است، از جمله: الکترونیک ،رایانه، روباتیک، مخابرات، مخابرات، ارتباطات، سایبرنتیک، هوش‌مصنوعی، واقعیت مجازی.
این جریان تحول‌پرشتاب حول محور فن‌آوری دیجیتال باز هم شتاب گرفته و راه را برای ورود به عصر دیجیتال هموار ساخته که با فرصت‌ها ، چالشها، امیدها و بیم هایی بی سابقه همراه است نظریه اطلاعات، علوم شناختی، زبان‌شناسی، عصب‌شناسی، روان‌شناسی اعصاب،ژنتیک و بسیاری دیگر، ترکیب و تعامل این حوزه هاست که عصر دیجیتال را رقم زده وباعث پیداش عظیم‌ترین اختراع بشر شده است، یعنی شبکه جهانی اطلاعات و ارتباطات به‌هم پیوسته، که در درون آن فعالیتهای اصلی در سطوح مختلف فردی، جمعی، گروهی،سازمانی، ملی و بین المللی و جهانی جریان دارد. پس یکی دیگراز مهمترین ویژگیهای جامعه اطلاعاتی این است که اینترنت در همه ابعاد زندگی فردی و اجتماعی انسان حضور چشمگیری دارد.
میزان دسترسی به اینترنت
وقتی که صحبت از درجات شکل‌گیری جامعه اطلاعاتی در یک جامعه به میان می‌آید اولین معیار این است که ببینیم میزان دسترسی به اینترنت و استفاده از آن برای فرد، جامعه و سازمان چقدر است.
میزان دسترسی به اینترنت
وقتی صحبت از زیرساخت پیشرفته ICT می‌شود تاکید بر همگامی مستمرآن با پیشرفت‌های فناوری در حوزه ارتباطات و اطلاعات است . پس یکی دیگر از ویژگیهای جامعه اطلاعاتی همگامی آن با مسیر پرشتاب تحولات تکنولوژیک است.
همبستگی جامعه اطلاعاتی با توسعه
وقتی صحبت از زیرساخت پیشرفته ICT می‌شود تاکید بر همگامی مستمرآن با پیشرفت‌های فناوری در حوزه ارتباطات و اطلاعات است . پس یکی دیگر از ویژگیهای جامعه اطلاعاتی همگامی آن با مسیر پرشتاب تحولات تکنولوژیک است.
همبستگی جامعه اطلاعاتی با توسعه
توسعه فرآیندی تصور می شود که طی آن جوامع مختلف از شرایط اولیه عقب ماندگی و توسعه نیافتگی با عبور از مراحل تکاملی کم و بیش یکسان و تحمل دگرگونی های کیفی و کمی به جوامع توسعه یافته تبدیل خواهند شد. توسعه پایدار انسان ـ محور است و با توجه به گستردگی مباحث و قابلیت های بسیار آن به سرعت به مهم ترین مناظره ی کنونی و نیز یکی از مهم ترین چالش های قرن بیست و یکم تبدیل شده است. این چشم انداز جامع نگر، در پرتو اندیشه ها و چالش های عصر جدید، با داعیه ی پاسخگویی به نیازهای مختلف انسان و جهان نه فقط در حال حاضر که در آینده و برای مواجهه با مسائل قرن بیست و یکم برنامه ریزی می شود. این اعتقاد به صورت گسترده مطرح است که جالش آینده توسعه ی پایدار خواهد بود.
توسعه پایدار بر اساس یک موقعیت ثابت نیست. بلکه عبارت است از «فرآیندی مستمر از دگرگونی، انطباق و سازگاری» که طی آن بهره کشی از منابع جهت سرمایه گذاری ها، جهت گیری توسعه ی تکنولوژیک و دگرگونی نهادینه همگی در هماهنگی با هم در برگیرنده ی نیازهای بالقوه و بالفعل انسان می شوند. توسعه ی پایدار، برآورنده ی نیاز و آرمان های انسان ها، نه فقط در یک کشور و یک منطقه، که تمامی مردم در سراسر جهان و در حال و آینده است.
کاملاً آشکا ر است که توسعه ی پایدار، در سال های اخیر به صورت روزافزون، حامل بسیاری از آمال و آرزوهای بشر شده است و تصور می شود به عنوان پارادایم جدید، بسیاری از اهداف جهانی برای قرن بیست و یکم، در چهارچوب های این مفهوم جهانگیر برنامه ریزی می شوند.
بررسی ها نشان می دهند که در جوامع توسعه نیافته که هنوز درگیر و دار عصر کشاورزی و صنعتی هستند و اطلاعات در آنها جایگاه مناسبی نیافته مشکلات و نقص ها و ضعف های عمده ای نیز از همین محل ناشی و گریبان گیر برنامه ریزان و مسئولان آنها می شود. بنا براین می توان نتیجه گرفت عدم توسعه مناسب کاربری اطلاعات که ترجیحاً نیز باید در بستر فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی صورت گیرد ارتباط مستقیمی با مشکلات کشورهای توسعه نیافته در مصرف انرژی، محیط زیست، اقتصاد، توسعه سیاسی و فرهنگی ـ آموزشی و دیگر شاخص ها و معیار ها دارد.
بدون شک ارتقا جایگاه دانش در جامعه سطح تفکر و نوع عملکرد مردم را در فعالیت ها و موضع گیری های مختلف اجتماعی تغییر می دهد و باعث افزایش کمی و کیفی در نحوه بهره گیری و بهره دهی ایشان به جامعه می شود.نکته حائز اهمیت در توجه دولتها به مسئله اطلاعات ارتباط مستقیم و اثر گذار اطلاعات در توسعه و تاثیر توسعه در افزایش اطلاعات است. این تاثیر و تاثر می تواند در ابعاد گفتمان های زیر ساختی توسعه یعنی توسعه اقتصادی، توسعه فرهنگی، توسعه سیاسی، توسعه علمی و... بروز و ظهور پیدا کند.
چالش اساسی که امروزه جامعه جهانی با آن روبه روست عدم تعادل کمی و کیفی در ورود و دستیابی همه جوامع به استاندارد های لازم برای جامعه اطلاعاتی است. این مسئله باعث ایجاد پدیده ای تحت عنوان شکاف دیجیتالی شده است . شکاف دیجیتالی به عنوان یکی از معضلات سیستم جهتنی باعث کندی تعاملات اطلاعاتی در این سطح می شود و رشد و پیشرفت را به تأخیر می اندازد.
شکاف دیجیتال فاصله روزافزون کشورهای توسعه نیافته از کشورهای توسعه یافته است که بیشتر به این موارد مربوط می‌شود:
-
دسترسی به فن آوری‌های دیجیتال ؛
-
استفاده از این فن‌آوری برای بهبود بهره‌وری و کارآیی فرایندهاو فعالیت‌ها ونظام‌هاو کارها در همه بخش‌های زندگی فردی و اجتماعی و در سطح خرد و کلان ؛
-
توانایی به کارگیری این فن‌آوری در ایجاد زیر ساخت مناسب برای مشارکت فعال‌در تولید دانش و فن آوری دیجیتال و مصرف ابزار و کالاها و خدمات دیجیتال.
این شکاف با شاخص‌های متفاوتی سنجیده می‌شود، از جمله دسترسی به فن‌آوری‌های اطلاعات و ارتباطات مانند تلفن، تلفن سیار و اینترنت و پخش ماهواره‌ای‌برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی، حجم تجارت الکترونی و امثال آن. جامع‌ترین شاخصی که برای مقایسه کشورها و شناخت این شکاف ارائه شده، شاخصی است که بانک جهانی به نام شاخص جامعه اطلاعاتی ارائه داده است که شامل 23 متغیر است. این‌متغیرها در چهار زیر ساخت به شرح زیر طبقه بندی شده‌اند که توانایی شهروندان هر کشوری را برای مبادله اطلاعات در داخل و خارج از کشور می‌سنجند:
-
زیر ساخت رایانه: سرانه رایانه شخصی نصب شده ؛ تعداد رایانه شخصی حمل شده برحسب خانوار ؛ رایانه‌های شخصی حمل شده ت جاری و دولتی/ بر حسب نیروی کارحرفه‌ای ؛ رایانه‌های حمل شده آموزشی/ بر حسب دانشجو و استاد ؛ درصد رایانه‌های‌شبکه‌ای شده ؛ و مخارج نرم‌افزار/ سخت‌افزار.
-
زیر ساخت اینترنت؛ حجم تجارت الکترونی ؛ تعداد کاربران خانگی اینترنت؛ تعدادکاربران اینترنت در کسب و کار ؛ و تعداد کاربران اینترنت در سازمان‌های آموزشی.
-
زیر ساخت ارتباطات: تعداد خطوط تلفن/ خانوار ؛ هزینه تلفن‌های داخلی ؛ سرانه مالکیت گیرنده تلویزیون ؛ سرانه مالکیت گیرنده رادیو ؛ سرانه مالکیت دستگاه نمابر ؛ سرانه مالکیت تلفن سیار ؛ مشترکان تلویزیون سیمی ؛
-
زیر ساخت اجتماعی: تعداد دانش‌آموزان متوسطه ؛ تعداد دانش‌آموزان دبیرستان ؛ نرخ خواندن روزنامه ؛ آزادی مطبوعات ؛ و آزادی‌های مدنی.
جامعه اطلاعاتی و جهانی شدن
مفهوم «جهانی شدن» به فرآیندی اطلاق می‌شود که طی آن جریان آزاد اندیشه، انسان، کالا، خدمات، و سرمایه در دنیا میسر گردد. تأثیر این مفهوم، دگرگونی متغیرهای زمان و مکان را پدید آورده و گسترش ارتباطات در سطح بین‌المللی قابلیت وقوع یافته است. بر این قرار، داده‌های کمی اطلاعات در صحنه جهانی ابعاد وسیعی یافته و موجب رشد شبکه ارتباطات در صحنه بین‌المللی از نظر روابط فردی و اجتماعی شده است.
پدیده جهانی‌شدن در چند سال اخیر به نحوی گسترده منابع چاپی و الکترونیکی زبان فارسی را تحت‌الشعاع قرار داده است. نگاهی به مواد کتابی در این حوزه (به‌خصوص علوم اجتماعی) نشانگر توجه اندیشمندان ایرانی به موضوع جهانی‌شدن در رشته‌های مختلف می‌باشد. آنچه از دهه شصت میلادی و در بطن اندیشه «مک‌لوهان» برای ارائه یک تصویر وسیع ارتباطی به جامعه جهانی عرضه شد، تا به امروز که در هزاره سوم میلادی به ارزیابی اطلاعات دیجیتال پرداخته می‌شود، مبتنی بر رابطه انسان و ابزارهای فناوری است. بر این مبنا، در گستره کنونی جهانی‌شدن، سعی می‌شود محدوده این تغییر و دگرگونی در حوزه اطلاعات مورد توجه قرار گیرد.
جهانی شدن روند عادی جامعه اطلاعاتی است زیرا جامعه اطلاعاتی، محلی و منطقه‌ای نبوده بلکه جامعه‌ای فراگیر و جهانی است که مک لوپان جامعه‌شناس کانادایی، آن را دهکده کوچکی می‌داند که روز به روز هم کوچک‌تر می‌شود.
تبیین جهانی‌شدن در زمینه آینده تغییرپذیر جهان، بر دگرگونی در دسترسی آزاد به اطلاعات، در فرایند جامعه اطلاعاتی دنیای نوین مبتنی است. از دیدگاه «کاستلز» در کتاب سه‌گانه عصر اطلاعات، منظره نوین جهانی بر ساختار شبکه اطلاعاتی استوار است. «گیدنز» بحث جهانی شدن را بر مبنای نظریه «زمان جهانی» طرح کرده و «دراکر»(Druker) مبحث فناوری را از دیدگاه مدیریتی بررسی می‌کند.
مرزهای سیاسی دیگر در برابر امواج الکترونیک که از پس آن اندیشه ها، ارزش های فرهنگی، شیوه های زندگی، سرمایه، کالا و خدمات انتقال می یابد، مانع جدی محسوب نمی شود. گویی جهان به صورت کل واحد درآمده و کوچکترین تغییر در هر جزء از پیکره ی آن به سرعت همه ی جامعه را متأثر می سازد. در این فضای جدید، حوادث و تصمیمات و فعالیت ها در یک بخش از جهان می تواند نتایج مهمی برای افراد و جوامع در بخش های بسیار دور کره ی زمین داشته باشد.
امروز هیچ کشوری نمی تواند بطور واقعی و کامل از رسانه های جهانی و منابع خارجی اطلاعات پیوند بگسلد و خودش را کنار بکشد. الگوهایی که در یک گوشه جهان ظهور می کنند، در سایر نقاط بسرعت تکثیر و منتشر می شوند. دولتی که از طریق کناره گرفتن از داد و ستد در بازارهای جهانی و تصمیم به خروج از اقتصاد جهانی بخواهد از جریان سرمایه و اقتصاد جهانی کناره گیری کند، نهایتا با خواستهای روزافزون مردم خودش روبرو خواهد شد؛ خواستهایی که براثر آگاهی بر شرایط زندگی و محصولات فرهنگی جهان خارج از طریق رسانه های همگانی شکل گرفته است.
از دیدگاه ماهوی، جهانی‌شدن با حوزه اطلاع‌رسانی دارای روابطی است که به ایجاد جامعه‌ای علمی متنهی می‌شود که در آن، جریان پیوسته اطلاعات، انتشار سریع عقاید و افکار را تسهیل می‌کند(7). برخی از اندیشمندان ایرانی این میسر را ملازم «سهولت ارتباط بین افراد» تلفی کرده‌اند (8). در راستای این اندیشه، چارچوب جهانی شدن بر مبنای افزایش شمار پیوندها و ارتباطات متقابل، شکل گرفته است که از دولت فراتر می‌رود. ارتباطات در اخذ تصمیمات و در فعالیتهای ملی و محلی نتایج قابلی را برای افراد و جوامع دربرخواهد داشت.
عوامل مؤثر بر جهانی شدن
برخی از صاحب نظران بر این اعتقاد هستند که عوامل مؤثر بر جهانی شدن سه عامل مهم و اساسی یعنی:
یعنی جهانی شدن بر اساس عوامل فوق قابل تبیین و تحلیل می باشند. امروزه اعتقاد بر این است که دنیای تکنولوژی دنیای دانایی است. آنها که روش ها را بهتر در می یابند و کلیدهای امروز و فردای علم اقتصاد را دقیق تر درک می کنند. اقتصاد جهانی سال های بعد را از آن خود می کنند. اگر در گذشته فقط کار و سرمایه در تولید مهم بود، امروز عامل دانایی مهم ترین عامل شناخته شده است.
با این حال، حرکت شتاب آلود رویکردهای نظام جهانی و پیامدهای آن در فناوری اطلاعاتی، ارتباطات الکترونیکی، جامعه ی اطلاعاتی و فروریختن مرزهای فرهنگی، سیاسی و اقتصادی، بشریت را به شدت غافلگیر کرده است. به تدریج شاخص های طبقه بندی جوامع در این فرایند پیچیده و گسترده به طور عام و خاص در حال شکل گیری است و جایگاه کشورها در ساختار سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی جهانی در حال تعریف شدن می باشد. جهانی‌شدن و تأثیر آن در عرصه اطلاع‌رسانی از ویژگی‌هایی است که مرزهای دولت ـ ملت را در می‌نوردد و دستیابی به اطلاعات را (با توجه به ابزارهای اطلاعاتی نوین) مورد توجه قرار می‌دهد.
در این میان می توان گفت مهمترین پیامد جهانی شدن بر اقتصاد کشورها رشد تجارت الکترونیک است. که عناصر آن بازار الکترونیک، تبادل الکترونیک داده و تجارت اینترنتی هستند که مبین ارتباط تنگاتنگ بین فناوری اطلاعات و ارتباطات با فرایندهای بازار ومدیریت است. بنابراین، برای باقی ماندن مدیران در عرصه رقابتهای اقتصادی باید ابزارهای مختلف اطلاعاتی و ارتباطی با دیدی روشن و طبق نیازهای سازمان تامین و راه اندازی شوند. در نهایت آنچه در راستای تجارت الکترونیک برای مدیران دارای اهمیت است بسترسازی مطلوب برای توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در ساختار سازمانی توأم با شناخت کافی و نگرش مثبت مدیران به ضرورتهای حضور این پدیده در روند فعالیتهای سازمان است.
نتیجه گیری
امروزه تکنولوژی و فن آوری های جدید با حجمی فراوان زندگی و محیط کار ما و حتی ابعاد وجودی ما را تحت تأثیر قرار داده و بشر امروزه بدون فن آوری و بهره گیری از آنها امکان عملی برای ادامه حیات خود ندارد، شتاب انتشار داده ها و آمار و اطلاعات ناشی از عصر دیجیتال و الکترونیک به حدی است که می توان از آن به انفجار اطلاعات تعبیر کرد. جهانی شدن ، فن آوری اطلاعات و سرعت تحولات برخی از چالشها ی عصر جدید هستند.
ICT یافناوری‌‌اطلاعات‌وارتباطات( Information & Communication Technology)، بدون شک تحولات گسترده ای را در تمامی عرصه‌های اجتماعی و اقتصادی بشریت به دنبال داشته ، این فن آوری ها ارتباطات را راحت تر، سریع تر و ارزانتر کرده است و سهم بزرگی در جهانی شدن ارتباطات و اطلاع رسانی داشته است و تاثیر آن بر جوامع بشری بگونه‌ای است که جهان امروز به سرعت در حال تبدیل شدن به یک جامعه اطلاعاتی است. جامعه ای که در آن دانایی و میزان دسترسی و استفاده مفید از دانش، دارای نقشی محوری و تعیین کننده است. اگر پیشرفت‌های علمی و فنی مخصوصا در حوزه اطلاعات و ارتباطات شکل نمی‌گرفت جامعه اطلاعاتی قابل طرح نبود. از آنجا که در فرایندها و پیشرفت‌های علمی و فنی جبر حاکم است می‌توان نتیجه گرفت که تحقق جامعه اطلاعاتی یک جبر است. البته این فرایند برای جوامعی پرهزینه است و برای جوامعی دیگر به جای اینکه هزینه ایجاد کند تبدیل به عامل تحقق هدفهای توسعه می‌شود در واقع خود تبدیل به اهرم توسعه می‌شود.
گستره کاربرد و تاثیرات اطلاعات در ابعاد مختلف زندگی امروزی و آینده جوامع بشری به یکی از مهمترین مباحث روز جهان مبدل شده و توجه بسیاری از کشورهای جهان را به خود معطوف کرده است. کشورهای درحال توسعه و از جمله ایران با موانع ساختاری عمده یی درهمسویی با این تحول دوران ساز قرار دارد. بسیج منابع، سرعت، دقت و همه جانبه نگری درمدیریت رفع این بحرانها، ضرورت هایی است که پیش روی این کشورها قرار دارد.
