مدیریت بحران و نقش فضاهای باز در کاهش خطرات ناشی از زلزله

ما به مرگ انسانها به هنگام بروز زمین لرزه بیش از حد عادت کرده یم ، حال بید بیاموزیم که چگونه آنان را به هنگام زلزله ، زنده نگاه داریم .
شید بندرت بتوان هنری یافت که به اندازه معماری با زندگی مردم پیوند داشته باشد ، هنر معماری از بارزترین جلوه هی فرهنگ هر قوم و هر دوره تاریخی و نمیشگر فضی زیست آدمی است و در مقوله گفتگوی تمدنها بهترین و کارآمد ترین تکنیک جهت انتقال فرهنگ غنی خودی می باشد .
مقاله حاضر گامی است در جهت طراحی بهینه شهری و بحداقل رساندن کاهش آسیب پذیری ناشی از زلزله و طریقه استفاده از فضا هی باز در موقعیت بحران ، امید آنکه سیر پژوهشگران و متخصصان ما را یاری نمیند.
اصولا برخورد ما با مساله زلزله بید بکلی تغییر کند . ینکه وقتی حادثه ی رخ داد سازمانها و نهاد هی گوناگون بسیج شوند ، امداد هی لازم را برسانند و بعد هم بروند دنبال کارشان درست نیست . ین رویه بید تغییر کند . به زلزله یا پدیده هیی مانند آن نبید با ین دید نگاه کرد .
پدیده هیی مثل سیل ، خشکسالی ، هجوم آفات طبیعی و .. . پدیده هی مستمر و دائمی کشور ما هستند و نه حوادث نادر .
در طول تاریخ همیشه در یران زلزله بوده است ، سیل همیشه بوده است ، بدلیل شکل خاص فلات یران ، خشکسالی بصورت ادواری همیشه بوده است و .. . ینها پدیده هی دائمی جامعه ما بوده و هست .
ین پدیده ها هر بار که رخ می داده اند نظام تولیدی و اجتماعی را نابود می کردند ، گسست یجاد می کردند ، و تمدن و پیشرفت را به عقب می انداختند . هر ده – دوازده سال یکبار در یران یک زلزله مهم اتفاق می افتد .
بر همین منوال زلزله جنوب در سال 1332 ، زلزله بوئین زهرا در سال 1340 ، زلزله کاخک و فردوس در سال 1347 ، زلزله طبس در سال 1357 و زلزله گیلان و زنجان در سال 1369 و .. .
پس می توان از نظر جامعه شناسی ، جامعه یرانی را جامعه ی بر آمده در دل فاجعه هی طبیعی نامید یعنی جامعه ی که زندگی اجتماعی آن در طول تاریخ دراز مدتش در دل فاجعه هی طبیعی شکل گرفته است .
با چنین دریافتی ، زلزله و دیگر بلیی طبیعی را بید امری مستمر دید و بید برنامه ریزی خاصی داشت .
زلزله یک پدیده طبیعی است که وقوع آن اجتناب ناپذیر است اما جلوگیری از خطرات احتمالی آن امکان پذیر می باشد ، مشروط بر ینکه بدانیم در کجا زندگی می کنیم و آنچه را که می سازیم ، چگونه می سازیم . زمین زیر پی ما کره گداخته ی است که تابع فعل انفعالات درونی خود می لرزد ، فوران می کند و فاجعه ببار می آورد.
امروز بیش از دو میلیارد انسان در مناطق زلزله خیز و در مساکنی زندگی می کنند که در طرح و ساخت بنی مسکونیشان هیچگونه مقاومت و پیداری در برابر حوادث ناگوار و غیر مترقبه طبیعی بخصوص زلزله پیش بینی نشده است . ین افراد مجبورند همچنان و بدلیلی از همین بنا هی قدیمی و ابتدیی استفاده نمیند و بی شک اولین قربانیان ین قبیل حوادث نیز از همین افراد می باشند.
نخستین گام در مصون نگاهداشتن شهر ها و منازل مسکونی ین دو میلیارد انسان و تضمین آسیش و آرامش در زندگیشان در برابر فاجعه زلزله اتخاذ تدابیر و بهره جویی از تمامی دانسته ها و دانش هی ذیربط در ین خصوص است، بویژه کسب اطلاعات کافی از سطح زمین ، درون آن و بررسی تمامی عوامل فیزیکی خاک ، آب و موقعیت جغرافییی و جوی منطقه ی که در آن عناصر شهری و کانونهی زیستی را بر پا می داریم .
در چنین موقعیتی مطالعات و تحقیقات وسیعی لازم است تا در هنگام بروز چنین اتفاقاتی بتوانیم آسیب پذیری ناشی از زلزله را کاهش دهیم . بدین خاطر ، مدیریتی صحیح با اهدافی از قبل تعیین شده لازم است تا بتواند بدون تداخل امور با هم در راس کار هماهنگ کننده باشد .
مدیریت بحران بدلیلی نظیر :

• عدم پیش بینی زمان ، مکان و شدت وقوع
• وسعت خرابیها و صدمات پدید آمده
• امداد ، بخصوص امداد پزشکی
• تخریب شبکه هی ارتباطی و امکانات حمل و نقل
• ویرانی تاسیسات زیر ساختی
• فشار هی اجتماعی ، سیاسی و .. .
• هزینه بالی باز سازی و .. .

از پیچیدگی و گستردگی فراوانی برخوردار است که اتخاذ تدابیر ویژه ی را یجاب می کند . به منظور تشریح مدیریت بحران لازم است فریند آنرا از لحاظ زمانی و عملیاتی به مراحل جداگانه ی تقسیم نمییم ، ین مراحل از لحاظ زمانی عبارتند از :

1. پیش از بحران
2. آغاز بحران
3. حین بحران
4. پس از بحران

برای کاهش خطرات زلزله و دامنه بحران ناشی از آن ، لازم است در هر یک از مراحل زمانی یاد شده اقداماتی به شرح ذیل صورت گیرد :

1. پیش از بحران : پیش بینی ، پیشگیری ، کاهش آسیب پذیری و آمادگی
2. آغاز بحران : مصونیت ، هشدار ، ارزیابی مقدماتی و آغاز بسیج
3. حین بحران : کنترل و تحدید دامنه بحران ، استقرار نظم در جامعه ، ارزیابی دقیق دامنه بحران ، ارزیابی و بازنگری برنامه ها
4. پس از بحران : بهسازی ، بازسازی ، توسعه ، استقرار وضیت عادی ، ارزیابی و بازنگری برنامه ها و مطالعه و تحقیق

مرحله دوم در مراحل زمانی چهار گانه بحران ، مرحله بسیار کوتاهی است که شید از چند لحظه تجاوز ننمید .
مرحله سوم که هر چه کوتاهتر باشد موفقتر خواهد بود ، در بیشتر تجربیات گذشته بین دو تا سه هفته بطول انجامیده است . ین مرحله ، پلی است بین ضربه ناشی از زلزله و آغاز مرحله چهارم که در حقیقت فریند سازمان یافته بازگشت به وضعیت عادی است .
زمان مرحله چهارم علیرغم تاکید بر کوتاه بودن آن تا حد امکان با توجه به هزینه هی گزافی که در بر دارد صرفنظر از وجود برنامه ریزی و سازماندهی مناسب ، به میزان بودجه و امکانات کشور بستگی دارد. . البته مراحل سوم و چهارم واقعا مراحل جداگانه نیستند و در برخی موارد همپوشانی دارند در مورد مراحل چهارم و اول نیز ین مطلب صدق می کند چرا که پس از بحران ، پیش از بحران بعدی نیز خواهد بود ولی چنین تفکیکی به اثر بخشی برنامه ها و مدیریت عملیات امداد و بازگشت به وضعیت عادی کمک زیادی می کند .
بدین ترتیب فریند مدیریت بحران بصورت چرخه ی خواهد بود که مراحل زمانی و عملیات مختلف آن بدنبال یکدیگر با اندکی همپوشانی واقع خواهند شد.
زلزله پدیده یست که قابلیت پیش بینی آن غیر ممکن بوده است چون یران طبق نقشه پهنه بندی زلزله با خطرات نسبی بالا مواجه است لذا بر همگان لازم است اقدامات اولیه و آموزش لازم را بیاموزند و هشدار هی مراکز مطالعاتی و تحقیقاتی را جدی بگیرند . هر کارفرما بید حق خود بداند که از مهندس ناظر خود بخواهد در حین اجرا ، نظارت بر ساختمان داشته باشد و از استاد کاران ماهر و مجرب و داری کارت مهارت فنی استفاده نمید و ین امور را تشریفاتی تلقی ننمایند.
همانطور که ذکر آن رفت زلزله در یران مصیبت است و در سیر ملل مترقی ، همانند سیر پدیده هی طبیعی زلزله وضعیت عادی را بکلی دگرگون می کند و باعث مرگ و میر و ترس و رعب مردم می شود . مدیریت بحران ، در ین موقعیت وارد عمل می شود و روند بیشتر سازمانها و ادارات بصورت موقت تغییر می یابد و بنا به امور محوله به دیار زلزله زده می شتابند و نیرو هی امدادی و کمک هی مردمی به آن منطقه سرازیر می گردد ، در ین موقعیت نیاز به فضا هیی جهت استقرار و ارائه خدمات می باشد ، فضا هیی که در ین موقعیت عملکرد حقیقی خود را از دست می دهند .
فضا هی باز در ین موقعیت کاربرد خارق العاده ی خواهند داشت ین فضا ها در مرحله اول محل فرار و پناه گیری ساکنین ، اسکان موقت ، استقرار امداد گران و نیرو هی انتظامی ، انبار آذوقه ، باند هلی کوپتر ، فضی آموزشی ، درمانی ، بهداشتی ، خدماتی و .. . بصورت موقت کارائی دارند . جهت استفاده از ین فضا ها لازم است مطالعات گسترده ی از قبل انجام گرفته باشد . لذا عواملی در فضاهی باز تاثیر گذارند از جمله : وسعت فضا ، پوشش کف ، شیب ، نوع عملکرد و کاربری بنی همجوار ، نوع جدار ه ، مصالح مصرفی و کیفیت بنی همجوار ، ارتفاع بنا با توجه به ینکه آوارهر بنا 5/1 برابر سطح زیر بنا در موقعیت عادی است ، نوع سازه ، فرم سقف ، جنس پوشش سقف و همچنین وجود شیر آتش نشانی ، دکل برق ، کابل فشار قوی ، پست برق ، خط لوله گاز ، پست تقلیل فشار گاز ، منبع آب ، کانال فاضلاب و دریچه کنترل و .. .
با شناخت روی عوامل مذکور می توان از فضا بنحو مطلوب استفاده نمود و با توجه به معیار ها ، فضا ها را بری خدمات مختلف تفکیک کرد .
ارتباط فضی باز با سیر نقاط جهت خدمات رسانی مستلزم استفاده از شبکه دسترسی و ارتباطی است لذا شبکه دسترسی یا معابر محدودیت هی را یجاد می کند که نیاز به شناخت و بررسی آن عوامل است . در ین رابطه بجز مواردی که به آن اشاره شد ، عرض معبر ، پل ، مسیل ، عوامل طبیعی ( رودخانه ، مرداب ، درخت و .. . ) ، شیب معبر ، طول معبر ، ترافیک و میزان تردد و .. .. دخالت دارند.
لازم است مراکز تحقیقاتی زلزله از جمله ستاد حوادث غیر مترقبه و کمیته هی فرعی تحقیقی کاهش خطرات ناشی از زلزله و لغزش لیه هی زمین مطالعات گسترده و اطلاعات جامعی را بری کلیه شهر هیی که با خطر نسبی بالا مواجهند انجام و کسب نمیند. چون استفاده و استخراج نتیج اطلاعات حاصله بصورت دستی کاری طاقت فرساست ارجح است که از سیستم ریانه ی استفاده گردد.
در ابتدا کلیه تقاطع هی اصلی و سواره رو طبق نقشه شهر بعنوان مفصل ( نقاط تصمیم گیری ) انتخاب و اطلاعات کلیه معابر ( با درجات مختلف ) و همچنین فضاهی باز به کامپیوتر سپرده شود . سیستم ریانه ین امکان را میدهد که کدام فضا را بری چه عملکردی در نظر بگیریم بعنوان مثال باند فرودگاه هلیکوپتر در مکانی که وسعت مورد نیاز و امکان دید کافی از بالا داشته باشد و یا بری رسیدن از نقطه ی به نقطه دیگر شهر جهت خدمات رسانی با توجه به کلیه محدودیتهی قید شده معبری که سهل الوصول و سریعتر باشد انتخاب نمییم .
در انتهی بحث تحقیق و انجام موارد ذیل در طراحی شهری پیشنهاد می گردد:
کلیه فضاهی شهری عمومی شامل پارک ها ، فضا هی سبز ، زمین هی بیر و بلااستفاده و .. . سهل الورود و بدون مانع از قبیل دیوار ، نرده و یافنس باشد.

• فضاهی عمومی بر اساس سرانه و استاندارد طراحی شود .
• فضاهی عمومی بر اساس سرانه و استاندارد طراحی شود .
• در کمیسیونهی ماده 5 مقرر در قانون شوریعالی شهرسازی و معماری یران تغییرات کاربری به تانی نجام پذیرد.
• شهرداری ها بموجب ماده 7 قانون تاسیس شوریعالی شهرسازی و معماری یران به مصوبات شوریعالی فوق از جمله صحت اجری طرح هی جامع و تفصیلی مصوب مقید باشند.
• حوزه مدیریت شهرسازی و معماری در انجام امور نظارتی بر صحت اجری طرح هی مصوب کوشا باشد.
• در طراحی شهری تعداد فضاهی باز بخصوص ، فضی سبز ومحل بازی کودکان ( بدون مانع ) در بافت شهری بیشتر ملحوظ گردد.
• ساخت ساز طبق مقررات ملی ساختمان و تحت نظارت دارندگان پروانه اشتغال بکار مهندسی انجام گیرد .
• در طرح هی تفکیکی بر اساس سرانه فضاهی عمومی لحاظ گردد . بحث فوق مطالعات تخصصی وسیعتر را می طلبد و جا دارد در کلیه زمینه هی مربوط به زلزله بیشتر تحقیق شود و اطلاعات ما از ین پدیده طبیعی افزونتر گردد.