از انتخاب الکترونیکی تا مردم سالاری الکترونیکی

پیش از پرداختن به مقوله مردم‌سالاری الکترونیکی (E-Democracy) ، ارائه تعریفی از مردم‌سالاری ضروری است. تاکنون تعاریف متعددی برای مردم‌سالاری ارائه شده است. با این وجود از میان تعاریف ذکرشده، تعریف واحدی که کاملا مورد توافق باشد برای آن در دست نیست. از جمله تعاریف به کار گرفته‌ شده برای مردم‌سالاری، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
مردم‌ سالاری، نظام حکومتی است که در آن همه اشخاص بالغ در چارچوب مقررات قادرند به نحوی برابر در وضع خط مشی و قوانین همگانی مشارکت کنند. مردم‌ سالاری، حکومت مردم به وسیله مردم و برای مردم است.
مردم‌ سالاری بهترین وسیله‌ ای است که به واسطه آن می‌ توان اراده ملت را بر شیوه حکومت در اداره سرزمین اعمال کرد.
ذکر این نکته ضروری است که با توجه به تعریف مد نظر از مردم‌ سالاری، مدل‌های متفاوتی برای آن قابل ارائه است، از متداول‌ ترین آنها می‌توان به مردم‌سالاری مستقیم و غیرمستقیم اشاره کرد که به نوع مشارکت شهروندان اشاره دارند. در مردم‌سالاری مستقیم، مردم به صورت مستقیم و بدون انتخاب نمایندگانی به عنوان میانجی بر خود حکومت می‌کنند. به عبارت دیگر در تصمیم‌گیری درباره مسائل عمومی، شهروندان به صورت مستقیم دخیل هستند. در مقابل، در مردم‌سالاری غیرمستقیم یا حکومت نمایندگان بر مردم، سعی می‌شود با حفظ عمومیت مشارکت، بر عملی نبودن مشارکت مستقیم عمومی غلبه شود. در حقیقت در این نوع مردم‌ سالاری، مردم به واسطه نمایندگان خود و به صورت غیرمستقیم در اداره دولت مشارکت می‌کنند.
با توجه به گسترش کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در زندگی روزمره، گسترش شبکه‌های اجتماعی و در اختیار بودن حجم عظیمی از اطلاعات برای کاربران در کسری از ثانیه، مفاهیم جدیدی همچون مردم‌ سالاری الکترونیکی مورد توجه قرار گرفته است. به عبارت دیگر، نیازمند تعاریفی جدید از مفاهیم گذشته با توجه به قابلیت‌های فناوری‌های جدید هستیم. با توجه به کاربردهای فناوری اطلاعات و ارتباطات، مردم‌ سالاری الکترونیکی به عنوان گزینه‌ ای مناسب برای افزایش مشارکت شهروندان معرفی شده است. بدین ترتیب، ارائه تعریفی از مردم‌ سالاری الکترونیکی و مفاهیم مرتبط با آن از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. در این مقاله، مروری بر مفهوم مردم‌ سالاری الکترونیکی صورت پذیرفته و برخی از مهم‌ترین عناصر مرتبط با آن مورد اشاره قرار می‌گیرد. آشنایی با مفاهیم مربوطه، گامی اولیه در راستای تحقق مباحث یادشده خواهد بود .

مردم‌ سالاری الکترونیکی
در خصوص مردم‌ سالاری الکترونیکی همانند آنچه در خصوص تعریف مردم‌ سالاری ذکر شد، اتفاق نظر بر یک تعریف واحد وجود ندارد. استفاده از شبکه‌های الکترونیکی و ایجاد نوع مستقیم‌ تری از مردم‌ سالاری از طریق افزایش مشارکت شهروندان در همه پرسی‌ها و مناظرات برخط (On-line) به منظور انجام تصمیم‌ گیری‌های مورد نیاز، از جمله تعاریف مردم‌ سالاری الکترونیکی است. به عبارت دیگر، مردم‌ سالاری الکترونیکی به معنای استفاده از تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات به منظور گسترش فرآیندهای دموکراتیک خواهد بود.
لازم به ذکر است ابزاری نظیر اینترنت جهت ارتباط برخط، از عوامل موثر برای دستیابی به مردم‌ سالاری الکترونیکی نام برده شده است. بدین ترتیب که با گسترش فناوری اطلاعات، توقع بیشتری برای مشارکت عامه مردم وجود دارد. در این حالت، امکان ارتباط مردم با سیاستمداران بیش از پیش محقق خواهد شد. در اختیار قرار داشتن پورتال‌ های دولتی در بستر اینترنت، از عواملی است که ارتباطات دوسویه مردم و دولتمردان را محقق می‌کند. در این پورتال‌ها، طیف گسترده‌ای از فعالیت‌ها و خدمات، از اطلاعات مورد نیاز تا امکان دریافت خدمات ارائه‌ شده دولتی در اختیار کاربران قرار می‌گیرد. در ادامه مهم‌ ترین عناوین مرتبط با مردم‌ سالاری الکترونیکی مورد اشاره قرار خواهد گرفت.

عناصر مرتبط با مردم‌ سالاری الکترونیکی
عموما چهار مورد زیر به عنوان مهم‌ترین عناصر مرتبط با مردم‌ سالاری الکترونیکی مورد اشاره قرار می‌گیرند که توجه به آنها به درک درستی از ملزومات مردم‌ سالاری الکترونیکی می‌انجامد:

اطلاعات و ارتباطات برخط
این بخش دربرگیرنده استفاده از شبکه ارتباطی نظیر اینترنت، سرویس‌های پست الکترونیکی و سایر فناوری‌های جدید به منظور ارائه اطلاعات مرتبط توسط دولت به عامه مردم است. به عبارت دیگر، اولین مرحله برقراری مردم‌سالاری الکترونیکی، شفافیت اطلاعاتی و ارائه منابع اطلاعاتی برخط قابل اطمینان در خصوص دولت و سازمان‌ های دموکراتیک به شهروندان است

سرویس‌های دولت الکترونیکی
برای دولت الکترونیکی تعاریف متعددی ارائه شده است. در تعریفی ساده، دولت الکترونیکی به معنای استفاده دولت از فناوری اطلاعات و ارتباطات در راستای ارائه خدمات و اطلاعات به بخش عمومی و نیز کاهش شکاف میان مدیران دولتی و شهروندان و افزایش سطح دسترسی شهروندان به خدمات دولتی است. با توجه به بررسی‌های صورت‌گرفته، ارائه خدمات از طریق اینترنت، در قالبی نظیر پورتال‌های تحت وب از عناصر پایه قابل بحث در راستای دستیابی به مردم‌ سالاری الکترونیکی خواهد بود. از مثال‌های مربوطه، می‌توان به جمع‌ آوری کمک‌های نقدی تحت وب در جریان رقابت‌های انتخاباتی اشاره کرد. دریافت کمک‌های نقدی مردمی در جریان رقابت‌های انتخاباتی، در اکثر کشورهای جهان متداول است. بررسی‌ها نشان داده است در اختیار قرار دادن سرویس‌ های لازم به منظور امکان مشارکت عامه مردم در این امر، نقش بسزایی در پیشبرد فعالیت‌های مربوطه ایفا می‌کند.

مشارکت برخط
مشارکت برخط از مهم‌ترین مظاهر مردم‌ سالاری الکترونیکی است که به اشکال مختلف قابل پیگیری خواهد بود. امکان گفت‌وگوی (چت) برخط، برقراری میتینگ‌ های برخط که شهروندان نقطه نظرات خود را منعکس کنند، مناظرات برخط در جریان برگزاری انتخابات که در آن کاندیداها به صورت متناوب تا زمان رای‌گیری با شهروندان در ارتباط باشند و پرسش‌های آنها را پاسخ دهند، امکان اعتراضات برخط مانند اعتراضات گسترده‌ ای که پاییز 2000 در انگلستان در فضای مجازی نسبت به افزایش قیمت سوخت ساماندهی شد.
زیرساخت‌ های مورد نیاز حرکت به سمت مردم‌ سالاری الکترونیکی ، بدون دستیابی به زیر ساخت های اولیه مورد نیاز میسر نخواهد بود. برقراری ارتباطات امن، حفظ امنیت داده‌ها، تعیین و ارائه خدمات قابل ارائه به شهروندان، دسترسی شهروندان به اینترنت و سایر فناوری‌ های مورد نیاز و نیز فرهنگ سازی و آموزش‌ های مرتبط، تنها بخشی از نگرانی‌ های موجود هستند.
با توجه به اهمیت برگزاری انتخابات الکترونیکی به عنوان یکی از مصادیق مهم مردم‌ سالاری الکترونیکی ، در ادامه بخشی از تجارب موجود در این امر مورد اشاره قرار می‌گیرد.

انتخابات الکترونیکی
با توجه به آنچه ذکر شد، انتخابات الکترونیکی از مصادیق مشارکت الکترونیکی برشمرده می‌شود؛ بدین معنا که استفاده از تکنولوژی ارتباطات و اطلاعات در برگزاری انتخابات از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده و نقش بسزایی در افزایش سرعت جمع‌ بندی نتایج و نیز شفافیت برگزاری رقابت‌های انتخاباتی ایفا می‌کند. تاکنون مطالعات چندانی در خصوص انتخابات الکترونیکی ایران صورت نپذیرفته است. ذکر این نکته ضروری است که غالبا زمانی که صحبت از انتخابات الکترونیکی به میان می‌آید، واژه اخذ رای الکترونیکی (E-voting) به ذهن متبادر می‌شود. حال آنکه انتخابات الکترونیکی مفهومی وسیع‌ تر از اخذ رای الکترونیکی دارد و در مطالعات ذکرشده به عنوان یکی از مظاهر انتخابات الکترونیکی مورد اشاره قرار گرفته است. بدین معنا که اخذ رای الکترونیکی و طراحی سامانه‌های الکترونیکی مورد نیاز، تنها بخشی از اقدامات مرتبط با انتخابات الکترونیکی است و مواردی نظیر اتوماسیون کامل فرآیندهای مرتبط با انتخابات و نیز استفاده از امضای دیجیتال به منظور احراز هویت افراد و فراهم آوردن امکان رای‌ گیری از راه دور، از دیگر مصادیق انتخابات الکترونیکی هستند که می‌بایست مورد توجه قرار گیرند.
با توجه به اهمیت برگزاری انتخابات الکترونیکی ، در میهن عزیز ما نیز تلاش‌های قابل توجهی در حرکت به سمت برگزاری انتخابات تمام‌الکترونیکی در وزارت کشور صورت پذیرفته است. در مجموع، فرآیندهای برگزاری انتخابات در ایران را می‌توان به فرآیندهای قبل از روز اخذ رای، روز اخذ رای و پس از آن تقسیم‌بندی کرد. فرآیندهای قبل از روز اخذ رای و پس از آن از نمود کمتری برخوردار بوده اما رایانه‌ ای کردن کامل آنها نقشی موثر در شفافیت، افزایش سرعت، دقت و کاهش هزینه در فرآیندهای مربوطه ایفا می‌کند. در این راستا، طراحی سامانه جامع انتخابات در وزارت کشور، دربرگیرنده تمامی فرآیندهای موجود در انواع انتخابات (انتخابات ریاست جمهوری، مجلس شورای اسلامی، مجلس خبرگان رهبری و شوراهای اسلامی شهر و روستا) گامی موثر در حرکت به سمت رایانه‌ای کردن کامل فرآیندهای انتخابات است. همچنین تجارب حاصل‌ شده در استفاده از دفاتر پیشخوان برای ثبت‌ نام از داوطلبان انتخابات شوراهای اسلامی شهر و روستا در سال 91، از دیگر اقدامات موثر صورت‌ گرفته در این راستا برشمرده می‌شود.

همان‌گونه که پیش از این نیز ذکر شد، استفاده از دستگاه‌های اخذ رای الکترونیکی در فرآیند اخذ رای برای غالب شهروندان نمادی از انتخابات الکترونیکی به شمار می‌آید. در این راستا، سال 90 در جریان برگزاری نهمین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی ایران، برای نخستین بار از دستگاه‌های اخذ رای تمام‌ الکترونیکی استفاده شد
در طراحی دستگاه‌های اخذ رای تمام‌ الکترونیکی، ایده‌های متفاوتی برای چاپ یا عدم چاپ رای اخذ شده روی تعرفه کاغذی پس از اتمام اخذ رای موجود است. در بسیاری از موارد پیشنهاد می‌شود در نخستین دوره‌های اخذ رای تمام‌ الکترونیکی، چاپ کاغذی رای نیز صورت پذیرد تا چنانچه تصمیم بر شمارش کاغذی آرا گرفته شد، علاوه بر داده‌های ثبت‌ شده در دستگاه، امکان شمارش دستی آرای ثبت‌ شده نیز وجود داشته باشد. لازم به ذکر است در دستگاه‌های اخذ رای طراحی‌شده امکان چاپ کاغذی رای نیز منظور شده بود تا بدین ترتیب امکان شمارش دستی آرا هم در صورت لزوم فراهم باشد. با توجه به تجارب موفق کسب‌ شده در نهمین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی ایران، امید است گام‌ های موثری در راستای برگزاری انتخابات تمام‌ الکترونیکی در سراسر کشور برداشته شود. این امر نیازمند همت و تلاش تمامی دست‌ اندرکاران دخیل در برگزاری انتخابات است. توجه به زیرساخت‌های ارتباطی مورد نیاز، اصلاح قوانین مربوطه در راستای هماهنگی کامل با انتخابات تمام‌ الکترونیکی و نیز فرهنگ سازی و ارائه آموزش‌های لازم به آحاد جامعه بخشی از گام‌های ضروری در جهت نیل به هدف یاد شده خواهد بود.

آنچه ارائه شد، مروری بود بر مفاهیم مرتبط با مردم‌ سالاری الکترونیکی و بالاخص انتخابات الکترونیکی که از مظاهر بارز آن به شمار می‌آید. همان‌ گونه که ذکر شد، برقراری زیرساخت‌های مورد نیاز، نقشی حیاتی در حرکت به سمت مردم‌ سالاری الکترونیکی ایفا خواهد کرد. ذکر این نکته ضروری است که بدون هماهنگی همه‌ جانبه و برنامه‌ ریزی مناسب، نیل به مردم‌ سالاری الکترونیکی امکان‌ پذیر نیست. امید است با توجه به اقدامات ارزشمند صورت‌ گرفته در این راستا در ایران و نیز اراده جدی موجود در مدیران ارشد وزارت کشور در دولت یازدهم برای حصول به نتیجه مطلوب، شاهد توفیقی روزافزون در اجرایی شدن مردم سالاری الکترونیکی باشیم